مقالات اقتصادی الزامات تشكیل بازار آتی ارز در ایران

در عصر حاضر مشتقات یا ابزارهای مشتقه نقش مهمی در نظام های مالی دنیا دارند. ابزار مشتقه از ابزارهایی مالی هستند كه عمدتا مبتنی یا مشتق از یك دارایی پایه است. به عبارتی ارزش آن ها منبعث از ارزش دارایی دیگری است. از ابزارهای مشتقه می توان به مواردی چون قراردادهای آتی ارز، اختیار معامله ارز و سوآپ ارز اشاره كرد. در كشور ایران بازار آتی ارز به صورت غیررسمی تحت عنوان «بازار معاملات فردایی ارز» ایجاد شده است. این بازار مشكلات متعددی دارد كه از آن ها می توان به مواردی چون عدم انسجام و شفافیت اشاره كرد. این مشكلات هزینه های بسیاری را برای تولیدكنندگان و سیاست گذاران ایجاد كرده است. اگر بازار مشتقات ارزی به صورت قانونمند ایجاد شود، حداقل ریسك های قمیتی ارز كاهش پیدا می كند.

ضرورت و اهداف پژوهش

قرارداد آتی ارز، تعهدی دوطرفه است كه بر اساس آن مقدار مشخصی از یك پول پایه (پول خارجی) به نرخ معاوضه مشخص در تاریخ سررسید مشخص، با پول دیگر (معمولا پول داخلی)، معاوضه می شود. عمده معاملات مشتقات ارزی در سررسید كوتاه مدت انجام می شود. برای بیشتر ارزهای مهم بازار پیمان آتی ارز (به صورت خارج از بورس) بسیار نقدشونده با سررسیدهای یك تا شش ماه بیشتر رایج است و در موارد معدودی سررسیدهای سه تا پنج سال نیز برای آن ها وجود دارد. سررسید كمتر از یك ماه برای مشتقات ارزی و نیز سایر مشتقات در بورس های متشكل مرسوم نیست، ولی در بازار خارج از بورس سررسیدهای كمتر از یك ماه نیز وجود دارد.

در سال های اخیر بازاری غیررسمی در اقتصاد كشور تشكیل شده است كه به «بازار معاملات فردایی ارز» مشهور است. در این بازار ذی نفعان بازار ارز در پایان روز معاملاتی، در رابطه با قیمت ارز در روز آینده وارد معامله شده و بر اساس پیش بینی هایی كه از نرخ ارز در روزهای آینده دارند، تعهدات دو طرف را بر عهده می گیرند؛ برآوردها نشان می دهد در حال حاضر روزانه حدود 100 میلیون دلار معامله در بازار آزاد ارز انجام می شود كه حدود 70 میلیون دلار آن مربوط به بازار معاملات فردایی است. با توجه به مشكلات مختلفی كه این بازار از جهاتی همچون عدم شفافیت، شبهه دار بودن معاملات و مانند آن دارد، تشكیل بازار آتی ارز به شكل منسجم و رسمی می تواند ضمن برطرف كردن این مشكلات، منافعی را نیز برای ذی نفعان مختلف ازجمله سیاست گذار پولی، تولیدكنندگان و … داشته باشد. در این پژوهش سعی شده است تا ضمن بررسی وضعیت كنونی بازار معاملات فردایی، الزامات و راهكارهای تشكیل بازار آتی ارز به شكل منسجم بررسی شود.

معرفی مفاهیم بازار مشتقات ارزی و آتی ارزی

ابزار مشتقه قراردادی است كه ارزش خود را از عملكرد یك موجودیت پایه كه معمولاً دارایی است، دریافت می كند. این موجودیت می تواند شاخص های گوناگونی نظیر نرخ بهره، نرخ ارز و مواردی از این قبیل باشد. مهم ترین ابزارهای مورداستفاده در بازارهای مشتقات ارزی عبارت از قراردادهای آتی ارزی، قراردادهای اختیار معامله ارزی و قراردادهای سوآپ ارزی است. در ادامه به این معرفی این مفاهیم پرداخته می‎شود.

اختیار معامله ارزی، قراردادی بین دارنده و واگذارنده است كه بر اساس آن دارنده قرارداد حق دارد كه مقدار معینی از ارز مندرج در قرارداد را با قیمت معین و در زمانی مشخص بخرد یا بفروشد. معاملات اختیار معاملاتی همانند آتی است و معمولا در بورس انجام می شود. در قراردادهای نوع آتی ارزی، طرفین معامله متعهد می شوند كه در تاریخ مشخصی در آینده مقدار مشخصی از دو نوع ارز گوناگون را با نرخ توافقی مربوط به قیمت های آتی مبادله كنند.

از مزیت های این روش می توان به امكان استفاده از فرصت های سفته بازی و پوشش ریسك تغییرات ارز اشاره كرد. ابزار آخر نیز سوآپ ارزی است. سوآپ ارزی یك قرارداد مالی است كه در آن طرفین اصل وفرع یك نوع ارز را با اصل وفرع ارزی دیگر معاوضه می كنند و در زمانی دیگر وجوه مبادله شده به طرفین برگردانده می شود. این نكته لازم به ذكر است كه قرارداد سوآپ ارزی معمولاً خارج از بورس و بر اساس توافق طرفین انجام می شود.

آنچه بازار آتی را از بازار نقدی ارز جدا می كند، زمان تحویل است. معامله آتی ارز شامل توافق مبادله ارزها یا سپرده های بانكی در تاریخ معینی در آینده با نرخ مشخصی است كه به آن نرخ سلف یا آتی گفته می شود. در ایران مطابق با آیین نامه اجرایی معاملات آتی ارز، دو طرف قرارداد (بانك های عامل و صادركننده) متعهد می شوند كه میزان معینی از ارز یا ریال را در مقابل مقدار معینی ریال یا ارز به نرخ آتی ارز در سررسید با یكدیگر مبادله كنند. انگیزه تصویب این آیین نامه امكان پوشش نوسان نرخ ارز برای صادركنندگان بوده است؛ اما به این آیین نامه مشكلات متعددی وارد شده است كه از آن ها می توان به غیررقابتی بودن نرخ تعیین شده برای ارز توسط بانك و وجود سررسید یك ماه و حداكثر دوازده ماه اشاره كرد.

الزامات تشكیل بازار آتی در ایران

همان طور كه در بخش پیش گفته شد، بازار آتی ارز به صورت غیررسمی در كشور وجود دارد كه می تواند دارای مشكلات مختلفی باشد كه از آن ها می توان به عدم شفافیت و شبهه داربودن معاملات اشاره كرد. اگر بازار ارز آتی به صورت منسجم و رسمی تشكیل می شود، می تواند این مشكلات را حل كند و علاوه بر آن منفعتی برای ذی نفعان مختلفی نظیر تولیدكنندگان، سیاست گذاران و … داشته باشد. در موارد زیر به مهم ترین الزامات تشكیل بازار آتی ارز اشاره شده است:

نخست بهتر است كه این بازار به صورت محدود و در بین كارگزاران عمده و با مبالغ كم شروع شود و در صورت موفقیت به تدریج گسترده شود؛
لازم است كه محوریت تشكیل بازار معاملات آتی ارزی به عهده بانك مركزی باشد؛
ضروری است كه بانك مركزی بیشتر زمینه فعالیت سایر مشاركت كنندگان را در بازار فراهم كند و خود به عنوان بازارگردان در این بازار نقش ایفا كند؛
در كوتاه مدت می توان معاملات آتی ارز را بر اساس دو قالب قانونی یعنی: «تعهد بیع در آینده» و «عقد صلح» با در نظر گرفتن برخی از ملاحظات طراحی كرد؛
بهتر است در وهله اول معاملات آتی ارز به صورت پیمان آتی ارزی انجام شود تا انعطاف پذیری بیشتری از جهت سررسید و مبلغ قرارداد وجود داشته باشد؛
با توجه به لزوم به حداقل رساندن جهت دهی بازار آتی به بازار نقدی ارز بهتر است كه نخست این بازار با سررسید كوتاه مدت حداكثر 5 روزه تشكیل شود؛
با توجه به نزدیكی نرخ سنا به نرخ بازار، بهتر است از این ارز به عنوان مرجع كشف قیمت در بازار آتی ملاك قرار بگیرد؛
قرارداد بازار آتی ارز باید به گونه ای طراحی شود كه بنای اصلی قرارداد بر تحویل فیزیكی ارز باشد؛
بهتر است هم زمان با تشكیل بازار آتی ارز در كوتاه مدت، سیاست های لازم برای مدیریت بازارهای موازی به ویژه طلا نیز مدنظر قرار بگیرد؛
به منظور افزایش جذابیت بازار آتی ارز و كمك به تعمیق آن می توان از ابزارهای مكمل همانند گواهی سپرده ارزی استفاده كرد؛
تشكیل بازار رسمی معاملات آتی ارز در بورس كالای ایران، راهكار میان مدت و بنیادین در این رابطه محسوب می شود.

جمع بندی

امروزه مشتقات و ابزارهای مشتقه نقش مهمی در نظام های مالی دنیا دارند. یكی از ابزارهای مشتقه قراردادهای آتی ارز است. در ایران به صورت غیررسمی بازار آتی ارز وجود دارد كه به آن «بازار معاملات فردایی ارز» گفته می شود. این بازار دارای مشكلات مختلفی است كه از آن می توان به مواردی چون عدم شفافیت و نبود چهارچوب منسجم اشاره كرد. در این پژوهش سعی شده است كه به معرفی مفاهیم بازار مشتقات ارزی و آتی ارزی پرداخته و درنهایت الزامات تشكیل بازار آتی ارز در ایران ارائه شود. از الزامات تشكیل بازار آتی می توان به موارد مختلفی اشاره كرد. برای نمونه نخست بهتر است كه این بازار به صورت محدود تشكیل شود. الزام دیگر این است كه بهتر است، بازار آتی ارز با محوریت بانك مركزی ایجاد شود. همچنین بهتر است كه از نرخ سنا به عنوان نرخ مرجع در بازار آتی استفاده كرد.