مقالات اقتصادی: طراحی و معرفی شاخص های اقتصاد مقاومتی در بورس انرژی

با توجه به وابستگی اقتصاد ایران به فروش نفت، به كارگیری بندهای اقتصاد مقاومتی در این حوزه بسیار ضروری است. به این منظور لازم است كه شاخص های اقتصاد مقاومتی در حوزه بورس انرژی ابتدا تعریف و طراحی شوند. از 24 بند سیاست اقتصاد مقاومتی، 6 بند آن مستقیم یا غیرمستقیم با بورس انرژی مرتبط است. همچنین بررسی ها نشان می دهد كه بورس انرژی بر قیمت گذاری نفت خام و فراورده های نفتی اثر مستقیم دارند. اگرچه كارایی بورس انرژی در این حوزه با چالش هایی همراه است كه نیاز به اصلاحات دارد. اما نمی توان پتانسیل بورس انرژی در دستیابی به این مهم را انكار كرد. یكی از بزرگترین چالش ها مربوط به عدم توسعه بازار كاغذی است.

ضرورت و اهداف پژوهش

با توجه به شرایط اقتصادی و سیاسی فعلی ایران، استفاده از بندهای اقتصاد مقاومتی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. یكی از زمینه هایی كه باید اقتصاد مقاومتی در آن اجرا شود، بورس انرژی است. در این راستا این پژوهش به تعریف و طراحی شاخص های اقتصاد مقاومتی در بورس انرژی پرداخته است.

در فصل اول با عنوان «ارزیابی حقوقی و اقتصادی شكل گیری بورس نفت و تقویت بورس انرژی»، به سه مبحث اصلی شامل سازوكارهای بورس انرژی ایران، منابع اقتصادی و آسیب های احتمالی حاصل از عرضه نفت در بورس، قوانین و مقررات موجود، و امكانسنجی حقوقی-فقهی فروش نفت در بورس پرداخته می شود. در فصل دوم ساز و كار های قانونی و اجرایی بورس های انرژی كشورهای منتخب مورد بررسی قرار می گیرد. درنهایت، در فصل سوم با استفاده از نتایج بدست آمده از دو فصل قبل، طراحی بورس انرژی مبتنی بر اقتصاد مقاومتی پیشنهاد می شود.

آسیب شناسی بورس انرژی

بر اساس مطالعات صورت گرفته در این پژوهش و نتایج بدست آمده از مصاحبه با خبرگان و صاحب نظران این حوزه، مهمترین چالش ها و مشكلات بورس انرژی استخراج شد. برخی از آسیب های موجود به شرح زیر است:

عدم توجه كافی به اهمیت بازار كاغذی: نقش اصلی بورس برای معامله گران، كشف قیمت و مدیریت ریسك است، نه تحویل فیزیكال نفت و فرآورده های نفتی. این مهم از طریق معاملات كاغذی و مشتقاتی همچون آتی ها و اختیارات انجام می شود. این در حالی است كه طبق شاخص های محاسبه شده، متوسط ماهیانه حجم معاملات مشتقه در بورس انرژی در سال های گذشته بسیار پایین است.

عدم وجود اتاق پایاپای از نوع CCP جهت پوشش كامل ریسك اعتباری طرفین: به منظور ایجاد جذابیت كافی برای معامله گران جهت حضور در بورس و تقویت بازار مالی، لازم است كه ریسك توسط اتاق پایاپای تقبل شود.

عدم شناخت دقیق فقهی نسبت به موضوع معاملات آتی ها و اختیار معامله در بورس انرژی: شبهاتی فقهی در خصوص قراردادهای آتی وجود دارد. این شبهات مانع تقویت معاملات بدون تحویل فیزیكی است. با نشست های تخصصی میان كمیته فقهی بورس و كارشناسان مربوطه، می توان بسیاری از این شبهات را پاسخ داد.

عدم هماهنگی كافی میان بورس انرژی و وزارت نفت: حل این موضوع نیازمند وضع قوانین و ایجاد هماهنگی از سوی مقامات بالاتر است.

فقدان مكانیزم انگیزشی قانونی و اقتصادی برای شركت نفت جهت عرضه نفت در بورس: ایجاد انگیزه برای شركت ملی نفت نیازمند یك مكانیزم قانونی و اقتصادی مجزاست و صرف اشاره كلی در قوانین بالادست نمی توان این مشكل را مرتفع كرد.

رقابتی نبودن بازار به دلیل بازیگران محدود: یكی دیگر از مشكلات فعلی بورس انرژی عدم حضور شركت های متعدد در عرضه كالاهای مختلف در بورس است.

عدم وجود بازار سرمایه قوی و نهادهای ذیربط كافی همچون بانك های سرمایه گذاری و صندوق های پوشش ریسك در كشور: صندوق های پوشش ریسك و بانك های سرمایه گذاری برای فعالیت بورس انرژی با محوریت معاملات كاغذی ضروری است. فعالیت این مجموعه نیازمند بستری مناسب در مجموعه اقتصاد كشور است.

استاندارد نبودن آمار ارائه شده در سایت بورس انرژی: منظور از آمارهای استاندارد، آمار تفكیك شده بر حسب كالاهای مختلف و قراردادهای مختلف (در بازار مشتقه)، شركت های مختلف عرضه كننده، مقاصد صادراتی مختلف در كنار آمار تجمیع شده برای هر یك از موارد فوق به صورت روزانه و ماهیانه است.

بالا بودن تعداد روزهای بدون معامله ناشی از عدم توافق طرفین بر سر قیمت: این مسئله نیز به دلیل نبود رقابت كافی در بازار و ضعف ساختاری بورس انرژی در فرایند كشف قیمت است.

نبود زیرساخت های فیزیكی جهت تحویل: علاوه بر همراهی و همكاری وزارت نفت در تحویل نفت و فرآورده های نفتی، بورس انرژی نیز باید اقدامات مربوطه در این زمینه را انجام دهد تا اختلال در تحویل فیزیكال كالاها به حداقل ممكن برسد.

راهكارهای پیشنهادی

در ادامه، راهكارهایی برای مرتفع كردن آسیب های شناسایی شده ارائه می شود:

الزام قانونی شركت ملی نفت به تحویل بخشی از نفت و فرآورده های نفتی از طریق بورس: به منظور پشتیبانی و تقویت بورس انرژی، پیشنهاد می شود فروش نفت خام اسپات در بازار فیزیكال بورس انجام گیرد. یا همانند عمان، با تقویت معاملات مشتقه در بورس، تحویل بخشی از نفت خام اسپات از طریق تسویه نقدی قراردادهای آتی های بورس انجام شود.

توسعه بازار كاغذی: یكی از راهكارهای ایجاد رونق در بازار و افزایش نقدشوندگی آن، گسترش بازار كاغذی بر پایه معاملات مشتقه است.

برگزاری جلسات مشترك بین بورس انرژی و شركت ملی نفت: بسیاری از مشكلات موجود عدم تفاهم و درك مشترك نسبت به موضوع به وجودآمده است كه برگزاری جلسات مذكور می تواند نظرات طرفین را به یكدیگر نزدیك نماید.

اصلاح روش های قیمت گذاری محصولات در بورس انرژی: قیمت های بدست آمده در بورس انرژی باید به قیمت های بین المللی نزدیك باشد و بر اساس مزایده با مشتریان خارجی تعیین شد. تخفیف %5 فعلی كه یارانه به مشتریان داخلی محسوب می شود، باید از طریق مكانیسمی مجزا توسط دولت و نه تولیدكنندگان داخلی مستقیما پرداخت شود.

تقویت دیپلماسی انرژی با كشورهای همسایه: می توان با دیپلماسی انرژی فعال، كشورهای منطقه به خصوص عراق، تركمنستان، قزاقستان و آذربایجان را كه از انگیزه كافی جهت همكاری با ایران در قالب های مختلف همچون قراردادهای سوآپ برخوردار هستند، به حضور در بورس انرژی ایران ترغیب نمود.

امضای پیمان های چندجانبه ارزی با سایر كشورها جهت تسهیل نقل وانتقالات ارز در بورس: مشكلات نقل و انتقال ارزهای خارجی در شرایط فعلی مانع جدی برای حضور بازیگران خارجی در بورس انرژی است.

افزایش استقلال شركت های زیرمجموعه شركت ملی نفت و پالایشگاه های كشور: این مسئله می تواند با افزایش تعداد بازیگران طرف عرضه و تقاضا در بازار فیزیكال، رقابت و بهره وری را به میزان قابل توجهی افزایش دهد.

ترغیب شركت های سرمایه گذار خارجی و داخلی در بخش بالادستی به حضور در بورس انرژی: با در نظر گرفتن پتانسیل موجود در قراردادهای بالادستی پیشرو همچون قراردادهای جدیدی نفتی، می توان با ترغیب شركت های مذكور به دریافت بازیافت هزینه و دستمزد خود به صورت تحویل محصول و عرضه آن در بورس نفت ایران مشكل عدم تنوع عرضه كنندگان را كاهش داد.

معرفی شاخص های اقتصاد مقاومتی بورس انرژی

به منظور طراحی شاخص های اقتصاد مقاومتی بورس انرژی، ابتدا شاخص های عملكرد بورس انرژی مطابق با بندهای 24 گانه سیاست های اقتصاد مقاومتی ناظر بر ابعاد مختلف بورس انرژی استخراج و تشریح شد. به طور كلی شش بند از بندهای سیاست های اقتصاد مقاومتی به نحوی با مسائل مرتبط با بورس انرژی ارتباط دارد. در نهایت با جمع بندی مباحث، شاخص ها ذیل 6 شاخص تركیبی كلی و 3 بعد اساسی مقاومتی بودن عملكرد بورس انرژی دسته بندی شد. بعد دسترسی دانش محور ناظر بر دو شاخص كلی «به كارگیری و مشاركت حداكثری» و «توسعه دانش بنیان»، بعد كارایی و ثبات شامل دو شاخص كلی «بهره وری و رقابت پذیری» و «تقویت نظام مالی و ایجاد ثبات»، و بعد تنوع و مدیریت ریسك نیز شامل «همكاری با كشورهای همسایه» و «مقابله با ضربه پذیری درآمدهای نفتی» خواهد بود.

زیرشاخص های طراحی شده شامل 24 شاخص اصلی و 8 شاخص فرعی است. همچنین 7 شاخص دیگر كه بیشتر ناظر به معاملات كاغذی بورس انرژی است، طراحی شده است كه به دلیل عدم رونق معاملات كاغذی اعم از قراردادهای آتی ها، اختیار معامله، معاوضات و سلف در بورس انرژی، فعلا امكان محاسبه و به كارگیری آن ها وجود ندارد.

در نهایت، با تركیب شش شاخص تركیبی فوق الذكر یك شاخص نهایی پیشنهاد شد. مزیت این شاخص نهایی این است كه باعث اولویت بندی اقدامات لازم جهت بهبود وضعیت بورس انرژی می شود. به گونه ای كه اگر بورس انرژی در یكی از شاخص های جزئی از شرایط مطلوبی برخوردار نباشد، بهبود سایر شاخص ها نه تنها وضعیت شاخص نهایی را بهبود نمی بخشد، بلكه با اضافه شدن مخرج كسر، وضعیت را بغرنج تر خواهد كرد.

جمع بندی

در این پژوهش با بررسی منابع مختلف و مصاحبه با خبرگان و صاحب نظران، چالش های بورس انرژی شناسایی شد. سپس راهكارهای مقتضی مانند الزام قانونی شركت نفت به تحویل بخشی از نفت در بورس، توسعه بازار كاغذی، اصلاح روش های قیمت گذاری، افزایش استقلال شركت های زیرمجموعه و … ارائه شد. درنهایت، شاخص های اقتصاد مقاومتی بورس انرژی در سه بعد شامل دسترسی دانش محور، كارایی و ثبات، و تنوع و مدیریت ریسك تعریف شد. همچنین یك شاخص تركیبی برای اولویت بندی اقدامات لازم جهت بهبود وضعیت بورس انرژی طراحی گردید.