سهام بخشی از کارخانجات و بنگاه های دولتی سودده تحت عنوان سهام عدالت به اقشار کم درآمد از بخش خصوصی واگذار گردید. این سهام پس از افزایش ارزش از ابتدا تا کنون، طی طرحی آزادسازی و مورد خرید و فروش در بورس قرار گرفت.
خصوصی سازی حقیقی و کاهش نقش دولت در اقتصاد همواره در اقتصاد کشورمان مطرح بوده است اما اجرای این فرآیند با کندی و با چالش هایی همراه بوده است. در همین راستا در سال 1385 دولت نهم با یک برداشت و تفسیر جدید از اصل 44 قانون اساسی، 80 درصد سهام کارخانه ها و بنگاه های دولتی را تحت عنوان سهام عدالت به بخش خصوصی واگذار کرد. سبد سهام عدالت، شامل سهم های شرکت‌ها و کارخانه های خودروسازی، فولاد، معادن، بیمه، بانک، هواپیمایی، کشتیرانی، نیروگاه‌ها، مخابرات و نفت گاز می‌شد. و اهداف زیر را دنبال می کرد:
-کمک به استقلال مالی خانوارهای نیازمند و کاهش حمایت های مالی مستقیم دولتی به آن ها
- واگذاری سهام شرکت های دولتی، کمرنگ کردن نقش دولت در اقتصاد و سرعت بخشیدن به فرایند خصوصی‌سازی
- شفاف کردن فرایند خصوصی‌سازی
- توزیع متعادل ثروت و درآمد در کشور
- افزایش سهم بخش تعاون و شرکت‌های تعاونی
1-مشمولان سهام عدالت
جهت اجرای بهتر طرح و تحقق هرچه بیشتر به اهداف آن، قبل از تخصیص سهم ها، اقشار کم درآمد را دهک بندی کردند. به این ترتیب که 42 میلیون نفر در قالب شش دهک از پایین‌ترین درآمدها تا سطوح بالاتر دسته بندی شدند و به هر دهک، میزان خاصی سهم اختصاص داده شد. این سهام گروه های زیر را شامل می شد:
-مددجویان کمیته امداد امام خمینی و سازمان بهزیستی
-روستاییان و عشایر
-کارگران فصلی ساختمانی
-گروه‌های کم‌جمعیت مانند خبرنگاران، زنان سرپرست خانوار، طلاب، خادمان مساجد و ...
-کارمندان و بازنشستگان دولتی، دستگاه های عمومی و بازنشستگان کشوری و لشکری
پس از مرحله دهک بندی و مشخص شدن مشمولان، لازم بود در زمینه مدیریت سهم ها تصمیم‌گیری شود. به این منظور، یک شرکت دولتی به نام شرکت کارگزاری سهام عدالت به عنوان زیرمجموعه‌ای از سازمان خصوصی‌سازی در نظر گرفته شد. همچنین تعداد 337 شرکت سرمایه‌گذاری و تعاونی عدالت در سطح کشور و همه استان‌ها تاسیس شد. یک آیین‌نامه اجرایی در راستای افزایش ثروت خانوارهای ایرانی از طریق گسترش سهم بخش تعاون، به تصویب هیئت وزیران رسید و برگه هایی به عنوان برگه سهام عدالت نیز به مشمولان این طرح داده شد. ارزش این برگه‌ها در ابتدا 500 هزار تومان سهام بود که بعد به یک میلیون تومان افزایش یافت. قرار بود که برای گروه‌های کم‌درآمد، نیمی از قیمت هر سهم تخفیف داده شود و نیمی دیگر نیز به مدت ده سال از محل سود شرکت بازپرداخت گردد.
2-نحوه پرداخت سود سهام عدالت
سهام عدالت در واقع یک سبد سهام برای مشمولان به شمار می‌رود. سهامداران در سود و زیان این سبد سهیم هستند. مرحله اول و دوم واریز سود این سهام در سال 1395 و 1396 و واریز سود مرحله سوم در مرداد 1398 انجام گرفت. افرادی که تحت پوشش نهادهای حمایتی مثل کمیته امداد و بهزیستی بودند، دو برابر دهک های دیگر سهم دریافت کردند و به همین نسبت، سود بیشتری نیز به حساب‌شان واریز شد.
3-آزادسازی سهام عدالت
چنان که اشاره شد، تا کنون مدیریت سهم ها به عهده شرکت های سرمایه‌گذاری استانی بوده است و مشمولان دخل و تصرفی در آن نداشته‌اند. اما در سال 99 آزادسازی سهام عدالت آغاز شد.
منظور از آزادسازی سهام عدالت این است که مردم می‌توانند تصمیم بگیرند که می‌خواهند شخصا و مستقیما مدیریت سهم ها را به عهده داشته باشند یا غیرمستقیم و مثل سابق این کار را به شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی بسپارند.
البته در راستای پیشگیری از تشکیل صف فروش و کاهش قیمت سهم ها، فرایند آزادسازی به صورت تدریجی انجام شده است. یعنی کسانی که شیوه مستقیم را انتخاب کرده باشند، نمی‌توانند یکباره برای فروش اقدام کنند.
ضمن اینکه شورای عالی بورس با ارائه مصوبه‌ای اعلام کرد تمامی دارندگان سهام عدالت که قصد فروش قسمتی از سهام خود را دارند، می‌توانند برای فروش 30 درصد از سهام خود و از طریق بانک هایی که سهامداران در آنها شماره شبا دارند اقدام کنند.
در این طرح، برای هر یک از افراد خانواده، یک شماره شبای جداگانه در سیستم ثبت شده است؛ بنابراین سود سهام مثل یارانه به حساب سرپرست خانوار واریز نمی‌شود و مستقیما به حساب اعضای خانواده واریز خواهد شد.
دارایی سهام عدالت شامل 36 شرکت بورسی و 13 شرکت غیر بورسی است که مشمولین سهام عدالت که روش مستقیم را در مدیریت سهام شان انتخاب کرده اند، خود شخصا حقوقشان را در این شرکت ها دنبال کنند البته این امر نیاز به صرف وقت و کسب دانش بورسی دارد. اما در روش غیر مستقیم، این شرکت های سرمایه گذاری استانی هستند که تمام دارایی سهام عدالت افراد در آنها قرار گرفته است و این شرکت ها هستند که حقوق سهامداران را پیگیری می کنند.
